گزارش حفاری در غار کلماکره

غار کلماکره در استان لرستان و بخش مرکزی پل‌دختر واقع است. برای دسترسی به غار از مسیر پل‌دختر و از طریق جاده‌ی شوسه‌ای که در حاشیه‌ی شمالی رودخانه‌ی کشکان است، پس از طی ۱۲ کیلومتر به دهکده‌ی قشلاقی به نام دره‌باغ می‌رسیم. از این آبادی تا دهانه‌ی غار مسیری است کوهستانی که باید پیاده طی شود. کوه آهکی مَلِه که غار باستانی کلماکره در سطح رو به آفتاب آن قرار گرفته است، از غرب شهرستان پل‌دختر آغاز شده و با انحرافی اندک از شرق به جانب شمال شرقی کشیده شده است. رودخانه‌های کشکان و سیمره در جنوب کوه مله به هم می‌پیوندند و در امتداد کبیر کوه که در مقابل آن قد بر افراشته است، جریان می‌یابند. غار کلماکره به ارتفاع ۵۵۰ متر بلندتر از سطح دشت در سمت شرقی یکی از آخرین دره‌های صخره‌ای آن واقع شده است. دهانه‌ی غار به سمت غرب باز شده و در دل صخره به سوی شرق ادامه می‌یابد. دهانه‌های تقریباً دو قلوی غار در پناه پوز صخره‌ای شیب‌دار با دیدی کاملاً کور قرار گرفته است، به همین دلیل تا کنون دهانه‌های آن از نظرها پنهان مانده‌است؛ بنابراین از هر نظر مأمن بسیار مطمئنی برای اختفا و شرایط اضطراری به حساب می‌آید. «کلماکره از سه کلمه‌ی جداگانه کل، ما، و کرّه تشکیل یافته‌است. کل در گویش مردم لرستان نوعی حیوان حلال گوشت کوهی با شاخ‌های کمانی رو به بالا، و نرینه بز کوهی است.» کلمه‌ی ما با توجه به مفهوم محلی به صورت پسوند “مان” به معنای مأوا و مکان و محل استقرار به کار برده‌می‌شود. ترکیب این دو کلمه به معنای مأوای بز کوهی قلمداد می‌شود. گویا یک شکارچی محلی در تعقیب یک بز کوهی به این غار پر ماجرا دست یافته‌است. کلمه‌ی کرَّه نام درختی است مشابه درخت انجیر و ظاهراً تفاوتی با آن ندارد فقط میوه آن نامرغوب و غیر خوراکی است. در بدو ورود به غار با این درخت مواجه می‌شویم. در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که کلماکرَّه به معنای «مأوای کل و درخت انجیر» است یا به تعبیری روشن‌تر اختصاصات غار را نشان می‌دهد. از نظر مختصات جغرافیایی این غار دارای طول جغرافیایی ۲۵: ۳۷: ۴۷ و عرض جغرافیایی ۴۳: ۱۱: ۳۳ می‌باشد و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۷۰ متر است«دهانه‌ی غار حدود ۳۰ متر پایین‌تر از قله کوه و تقریباً در محل تلاقی دیوارهای دره‌ای است که در ضلع شمالی کوه وجود دارد. غار در قسمت شرقی و بر روی دیواره‌ای که از بالا تا انتهای دره به شکلی کاملاً مسطح کشیده شده است. پیشانی غار یک و نیم متر جلوتر از پایین دهانه بوده و این خود یکی از ویژگی‌های این غار محسوب می‌شود.، همین موضوع هم علت پنهان ماندن آن از دیدگاه رهگذران احتمالی یا شکارچیان و شبانان بوده‌است. بررسی‌های انجام شده مبین این مطلب است که غار کلماکره هیچ‌گاه راه سهلی نداشته و از دیرباز دست‌یابی به آن مشکل بوده‌است.» «برای ورود به غار جز فرود از این ارتفاع و گذشتن از باریکه راهی بُزرو به طول ۱۰ متر به سمت ورودی دهانه‌ی غار راه دیگری وجود ندارد. طول دهانه‌ی غار حدود ۲۰ متر و ارتفاع آن بین ۱تا۷ متر است. ورودی در جنوب دهانه قرار گرفته و کم‌ترین ارتفاع را دارد. نور طبیعی تا عمق ۱۰ متری دهانه در این تالار رفت و آمد را ممکن می‌سازد ولی از آن پس تاریکی محض بوده و بدون استفاده از نور مصنوعی امکان پیشروی وجود ندارد.» دسترسی به فضای داخلی غار که از چهار تالار نسبتاً بزرگ تشکیل شده و برخی ورودی‌های حفره‌ای آن نزدیک ۸۰ سانتی‌متر است، بسیار دشوار است. چند آبچال کوچک و بزرگ و مملو از آب در تالارهای دوم، سوم و چهارم غار دیده می‌شود. ستون‌های رسوبی و آویزهای شکوهمند تالارها که برخی از آن‌ها کامل شده و تا ارتفاع ۱۵ متری قد برافراشته و به چکیده‌های سقف غار اتصال یافته‌اند، از جمله پدیدهای توصیف‌ناپذیر و طبیعی این مکان شگفت‌انگیز می‌باشند. مساحت کلی فضاهای شناخته شده در غار حدود ۴۳۰۰ متر و طول فضاهای متصل به هم و شناخته شده مسیر فعلی آن حدود ۶۷۰ متر و ورودی دهانه آن دهانه‌ای طبیعی است که در دل صخره به سمت غرب باز می‌شود. به‌طور کلی غار کلماکره در سازندهای آهکی کر تاسه شکل گرفته و باید آن را از نوع غارهای (سازند آهکی) به شمار آورد، هم‌چنین بعضی پدیده‌های تاریخی و فرهنگی در چگونگی شکل‌گیری تشکیلات درون غار بدون تأثیر نبوده‌است. به نظر می‌رسد، اشکال بعضی از استالاگمیت‌ها نتیجه‌ی دخالت مصنوعی انسان در آن‌ها پیداست، به عنوان مثال ظرف سفالین شکسته موجود در تالار دوم روی استالاگمیت‌ها قرار گرفته که شکل آن‌ها دقیقاً شبیه کوزه‌ای بزرگ، سالم و مصنوع بشر است، که به مرور زمان روی آن را لایه‌ای از رسوبات آهکی پوشانده و قندیل آویزان شده آن شکل نامنظمی به خودگرفته است. این غار به‌طور تصادفی توسط یک شکارچی محلی در پاییز سال ۱۳۶۸ خورشیدی کشف شد. از آن پس مورد تعرض قرار گرفت و غارت شد. به‌دنبال کشف غار گزارش‌هایی به دست آمد که منجر به کشف و ضبط غیر مترقبه مجموعه‌ای ارزشمند از اشیای تاریخی و فرهنگی از وابستگان شکارچی گردید. اولین اشیای ضبط شده توسط کمیته انقلاب اسلامی پل‌دختر عبارت بودند از: ماسک طلایی از چهره‌ی انسان، سه عدد گوش کوچک حیوان از جنس نقره، سه عدد گوش بزرگ حیوان از جنس نقره، دو عدد میله فلزی منحنی داس مانند، سه قطعه شمش نقره. علی‌رغم درگیری‌های جدی و عملی میراث فرهنگی محل با آثار و تبعات ناشی از آن قسمتی از این مجموعه به دست قاچاقچیان افتاده و به صورت غیر قانونی به خارج از کشور منتقل شد. 

  در این راستا در پشت سر تاجران اشیای هنری گروه‌های مختلفی از دلالان، مال‌خرها، دزدها، جاعلان آثار هنری و حفاران ساده‌لوح وجود داشتند که مناظر و نمادهای زیبا را تبدیل به ویرانه‌های مخروبه نمودند.

بسیاری از اشیا به خارج از کشور راه یافت و تعدادی از آن‌ها در قالب یک نمایش ویژه در نیویورک، لس‌آنجلس، لندن و وین در معرض دید عموم گذاشته شدند. تعداد قابل توجهی از این اشیا توسط یک تاجر عتیقه که سالیان دراز است با باستان شناسی ایران درگیر است، گرد آمد و آن‌ها را در کتابی تحت عنوان «گنجینه کوه‌ها و هنر مادها» در لندن به چاپ رسیده‌است. (‌Mahboubian۱۹۹۵) اخیراً نیز برخی از اشیا این مجموعه توسط گالری هنر عتیقه فنیکس phoenix که در ژنو و نیویورک دفتر دارد، خریداری شده‌است. از سوی دیگر، قسمت اعظم این گنجینه با تلاش مقامات مسؤول ضبط و در مالکیت موزه‌های خرم‌آباد و موزه‌ی ملی ایران قرار گرفت. در تیر ماه ۱۳۷۱ خورشیدی رسول بشاش پژوهشگر ایرانی مأموریت یافت که تعدادی از کتیبه‌های اشیا منسوب به غار را مورد مطالعه قرار دهد. اولین گزارش در مورد غار کلماکره را آقای حسین غضنفری ارایه دادند و سپس در سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۲ طی دو فصل آقای نصرت‌الله معتمدی در این غار دست به کاوش زد که متأسفانه هیچ نتیجه‌ای مبنی بر کشف اشیا را در بر نداشت. بنابراین قبل از این‌که باستان‌شناسان بتوانند فهرستی از آثار موجود در غار را تهیه کنند، این غار مورد هجوم و تخریب روستاییان و چپاولگران آثار باستانی قرار گرفت و صدها اثر باستانی آن را به تاراج بردند.. از سوی دیگر مناظر و نمادهای بسیار بدیع و زیبای غار می‌تواند از مواریث ارزشمند طبیعی کشور به شمار آید. هم‌چنین وجود آثار و بقایای گذشته، ارزش فرهنگی نیز به آن داده‌است. بسیاری از پدیده‌های توصیف‌ناپذیر و طبیعی این مکان شگفت‌انگیز و آثار۲۷۰۰ ساله آن به امید گنج یابی توسط شکارچیان آثار عتیقه منهدم شده‌است. از مناظر طبیعی و دیدنی که می‌تواند در بحث گردشگری و سیاحتی غار کلماکره مطرح شود این‌که روستاهای طاق ملک حسین و دره باغ در مسیر صعود به غار از روستاهایی هستند که در فصول زمستان و بهار مسکن عشایر کوچ رو بوده و علاوه بر این طبیعت زیبای منطقه در حاشیه‌ی رودخانه خروشان کشکان، مسیر صعود به این غار که از طریق تنگه‌ای صخره‌ای با مناظری ویژه صورت می‌گیرد و بالاخره صحنه‌هایی رویایی از استالاگمیت‌ها و استالاکتیت‌های طلایی رنگ غار، حوضچه‌های پر از آب، دهلیزها و حفره‌هایی که مکان مخفی نمودن اشیای درون غار بوده‌اند، از جلوه‌های منحصر به فرد این غار شگفت‌انگیز است که چشم هر بیننده‌ای را صیقل می‌دهد. 

هفته نامه سیمره - احمد پرویز، عطا حسن پور