نقش ماسک در فرهنگ آفریقا(امیر بهرام عرب احمدی)

 نقش ماسک در فرهنگ آفریقا   

امیر بهرام عرب احمدی

مجله نامه فرهنگ  تابستان و پائیز 1372  شماره 10 و 11  

قاره افریقا با قبایل و سرزمین های گوناگون از مناطق خشک و کویری تا جنگلهای سبز و انبوه ، بدون شک یکی از مناطق بکر و دست نخورده جهان است که علی رغم نفوذ استعمارگران غربی در آن و تلاش برای تبلیغ زبان ، فرهنگ و آداب و رسوم اروپایی ، دارای ریشه های قوی سنتهای قومی و قبیله ای است.آداب و رسومی نظیر خداباوری ، باطل کردن طلسم روح گیری ، تقدیس نیاکان ، جادوگری ، باطل کردن سحر ، مراسم ختنه نوجوانان ، نقاشی بر روی بدن ، ساخت مجسمه و صورتک ، امروزه  تنها به عنوان تخیلات خام انسانهایی عقب افتاده و غیر متمدن در نظر گرفته نمی شوند ، بلکه این سنتها تجسمی از تاملات و رسوم پیچیده و کهنسال مردم این قاره در زمینه شناخت طبیعت و جایگاه انسان در جهان هستی است.هم اکنون در نتیجه مطالعات جامعه شناسانه بر روی تاریخ ، فرهنگ و هنر آفریقا این امر مشخص است که در آفریقای سیاه هر اثری که خلق می شود آمیخته ای است از تفکر و اعتقاد مردم و تاثیری که این تفکر در زندگی روزمره آنها دارد.

از جمله سنتهایی که علی رغم رواج زندگی ماشینی هنوز در اکثر نقاط قاره سیاه ، بخصوص در مناطق روستایی و بدور از شهرهای بزرگ ، به قوت خود باقی است ساخت مجسمه ها و ماسکهایی است که به عنوان طلسم و بت مورد پرستش و نیایش قرار می گیرند.

به طور کلی باید گفت اهمیت ماسک در زندگی روزمره مردم آفریقای سیاه حد و وصفی ندارد ؛ کاربرد ماسک در میان قبایل آفریقا از دوره قبل از تولد شروع شده و تا زمان مرگ و بنا  بر اعتقادات بومیان آفریقائی حتی پس از مرگ نیز ادامه پیدا می کند.

برای یک فرد آفریقایی در طول زندگی و به موازات حوادث بزرگ زندگیش نظیر تولد ، بلوغ ، مرگ و مراسم تدفین ، تا حوادث روزمره و نسبتا کم اهمیت نظیر برداشت محصول ، تجلیل از قهرمانان ، دور کردن پلیدیها از سرزمین اجدادی و امراض از بدن و ... ماسک با صورتک همواره حضور فعالی دارد و در کلیه این اتفاقات مورد استفاده قرار می گیرد.

ماسک عموما توسط افراد خاصی که آن را به چهره می زنند مورد استفاده قرار می گیرند ، انسانی که حامل ماسک است فردی است عادی اما منتقل کننده قدرتی پنهان با بدنی پوشیده از الیاف گیاهی ، پر پرندگان و گاهی پارچه .او در هنگام اجرای حرکات مخصوص خود از قالب جسمانیشان خارج شده و هویت و فردیت خود را کاملا به بوته فراموشی می سپرد و در او قدرت فوق طبیعی که به وسیله ماسک متجلی و نمایان می شود حلول کرده و از دنیای مرئی پا به جهان نامرئی می گذارد.

ماسک هایی که برای نیایش خدایان ساخته می شوند نیز بسیار متفاوتند.اصولا خدایان آفریقای سیاه را نمی توان با خدایان سایر ملل یا تمدن های دیرینه نظیر مصر ، یونان و حتی چین مقایسه کرد ، زیرا خدایان آفریقا به تصمیم پادشاهان و برای نصب در کاخها و معابر سنگی  اعجاب آمیز ساخته نشده و حدود شکل و وظایفشان نیز ثابت و مشخص نیست.خدایان آفریقایی را مردم عادی ساخته و آنها را در اطراف کلبه های گلی خود می گذارند و سپس بنا به نوع دید و دانش خود به آنها شکل می دهند و لذا در موقع مناسب نیز می توانند آنها را به کار گرفته و به کمک ماسک از قدرت آنها استفاده کنند.

عرضه کنندگان این خدایان در هنگام مراسم مذهبی جوهر وجود خود را با خدای ساخته دست خود در آمیخته و با حرکات رقص که موسیقی آن را همراهی می کند ، به چنان مرحله ای از تقدس می رسند که حضور خود را نیز فراموش می کنند و در این زمان است که شخص در بردارند ، ماسک ، خدا را بدرون ماسک و وجود خود فرو می برد.

در مراسم بلوغ که در نقاط مختلف آفریقا با طرق متفاوتی انجام می گیرد معمولا دختران و پسران تازه بالغ را جدا از هم به اردوهای پنهانی که اغلب در داخل جنگلهاست می برند و طی مراسمی طولانی ، بدن و روح جوانان تازه بالغ را آماده زندگی زناشویی و باروری می کنند.در این مراسم علاوه بر عملیات ختنه کردن پسران و دختران ، روی قسمتهای خاصی از بدن مثل شکم و ران و پشت و سینه را با نوک کارد چاک می دهند و نوعی خال برجسته را را روی بدن می کوبند . در طول اجرای این سنت دیرینه و بعضا دردناک ، افراد حامل ماسک با اجرای رقصهای ویژه ای سعی می کنند نظر این نوجوانان را به خود جلب کرده و بدین وسیله درد ناشی از ختنه شدن را کاهش دهند.برخی از این ماسک ها که برای سرگرمی نوبالغان به کار می روند به شکل صورتکهای زیبایی در آمده که معمولا با پرهای رنگین تزئین می شوند.

در طول این مراسم برای دور نگهداشتن کنجکاوان و مزاحمان ماسک های ترسناکی را که دارای چشمهای تنگ ، شیارهای کلفت صورت و دندانهای بیرون زده است می پوشند یا در اطراف اردوگاه به درختها آویزان میکنند.

ماسک و صورتک ، را همانطور که بیشتر اشاره شد در مراسم نیایش خدایان و تجلیل از نیاکان ، مراسم عزاداری ، جشنهای آئینی رازآموزی ، مراسم نیایش به مناسبت حاصلخیزی زمین ، بار بردای زن نیز به کار می برند.در تمامی این تشریفات شخص دارنده ماسک برای مدتی کوتاه صفات موجودی خارق العاده و فوق طبیعی را که ماسک مظهر این قدرت وصف ناشدنی است کسب می کند.

در بعضی از مراسم علاوه بر بکار گیری ماسک ، نمایش نیز به فرد حامل صورتک کمک می کند ، بدینگونه که علاوه بر نقاشی تند و رنگارنگ روی بدن شخص حامل ماسک ، بر روی ماسک نیز رنگ آمیزی و نقاشی صورت می گیرد.

این ماسک ها که رنگ آمیزی بر روی آنها با نهایت دقت و ظرافت انجام می گیرد معمولا ترکیبی از انسان و حیوانات مختلف هستند و ارتفاع برخی از آنها به اندازه طول قامت انسان است که با تقسیمات هندسی مشخصی از رنگهای دلپذیر پوشیده شده اند. در این ماسک ها به کمک رنگ آمیزی ، سطح آن به پوشش وسیعی از ریزه کاریهای ظریف و چشم گیر تقسیم شده است و برای تجسم حالات ماسک ها از رنگ ها بهترین بهره برداری ممکن به عمل آمده است.

لازم به ذکر است استعمال ماسک در همه مناطق آفریقا یکسان نیست و شکل آن و سبک حرکتش در رابطه با وضع اقلیمی و آداب و رسوم اجتماعی شرق و غرب آفریقا و حتی در داخل یک کشور نیز متفاوت است . به عنوان مثال افرادی که در کنار دریاها زندگی می کنند و تحت تاثیر مسیحیت قرار گرفته اند کمتر از ماسک استفاده می کنند ولی منطقه جنگل با افق بسته و آواهای رعب انگیز و ترسناک ، محمل مناسبی برای بهره گیری از ماسک و صورتک است ، علاوه بر این گاه ماسک ها چهره وحشت انگیزی دارند زیرا وظیفه آنها دور کردن بدیها و نیروهای منفی و شیطانی است . در گونه ای موارد نیز ماسک ها فقط در مراسم مذهبی خانوادگی به کار می روند و نفوذ چندانی در فرهنگ و تمدن اقوام آفریقایی ندارند.

نقش مجسمه ها در جوامع آفریقایی نیز تا امراض ، تسکین درد ها و بلاخره نازایی و خشکسالی به کار می روند. روی مجسمه های طلسم که معمولا از چوب ساخته می شوند انواع خرده ریزها نظیر برنج ، میخ ، خرده شیشه و آینه اضافه شده که هر کدام مفهوم و عملکرد خاص خود را دارند در این مجسمه ها گاه سوراخی تعبیه شده که بنا به نسخه کشیشان جادوگر بسته ای را که حامل خرده ریزهایی از استخوان نیاکان و یا حیوانات است در آن سوراخ جای داده اند.

علاوه بر این مجسمه حیوانات نیز ساخته می شوند و از شاخص ترین مجسمه های حیوانات می توان از سنگ پشت ، مار ، بوقلمون و آنتیلوب نام برد.اشیاء کاربردی نیز گاه به صورت مجسمه در می آیند نظیر قفلها و کلون های کلبه ها که شخصیت صاحب خانه را نشان داده و یا صندلیها روسای قبائل که به مجسمه های بزرگ شباهت دارند.

در خاتمه تذکر این مطلب ضروری است که در بررسی انواع و اقسام ماسکها و مجسمه های آفریقایی با شکلها و هیئتهای خاص خود ، دخیل بودن نگرش و طرز تفکر هر قوم آفریقایی در ساختن مجسمه ها و صورتکهای خود مشخص می گردد ؛ این امر ناشی از شفاهی و غیر مدون بودن فرهنگ آفریقای  سیاه است که اسطوره ها و آئینها هر قبیله ای نه به صورت مکتوب بلکه سینه به سینه در طول سالیان دراز منتقل گردیده و ماسک و مجسمه تبلور عینی این فرهنگ غنی آفریقایی است.